Roel Bosch

Psalmen anders!
Voorthuizen 19 februari 2023

Een avonddienst met een ander karakter over Psalmen anders, dat was de vraag. Dat moet dan geen ‘oefen- of demonstratie-middag’ worden, wel echt liturgie. Maar toch ook als geheel een beeld geven van de kracht van de psalmen, en de verschillende vormen waarin ze binnen de liturgie kunnen klinken.
Voor deze dienst koos ik voor de klassieke volgorde in drieën, met een knipoog naar de oude termen ‘ellende, verlossing, dankbaarheid’:
Heimwee
Bevrijding,
Dankbaarheid
In sommige psalmvarianten kunnen de zingende gemeenteleden zo instappen, bij andere is het vooral het refrein dat daartoe uitnodigt, en neemt de zanggroep het voortouw.
Zo ziet het er dan uit.

Orde van dienst

Openingszang: Psalm 84: Lied 84c vers 1 en 2 – allen ORGEL
tekst Psalm 84:2-4, 7,9, 11-13, Jan Beuving, melodie Genève 1561

Drempelgebed (met woorden uit de psalmen:)
Voorganger:
God, U roept de dag wakker te worden;
U zegt de morgen dat ze de aarde mag wekken.
Allen: GROOT IS UW NAAM,
GROOT IS UW LIEFDE!
V.: De velden en de akkers zingen van vreugde,
de bomen klappen in de handen.
A.: GROOT IS UW NAAM,
GROOT IS UW LIEFDE!
V.: De leiders van de aarde buigen voor u,
de armen en vervolgden dansen van blijdschap.
A.: GROOT IS UW NAAM,
GROOT IS UW LIEFDE!
V.: Uw liefde en recht houden altijd stand,
fris als de morgen, zeker als de opgaande zon.
A.: GROOT IS UW NAAM,
GROOT IS UW LIEFDE!

V.: Heer, open onze lippen
A.: EN ONZE MOND ZAL UW LOF VERKONDIGEN.

deel 1: Heimwee

Lezing van Psalm 93: het lied van de zee

Zingen: Lied 93b ORGEL
tekst Dieuwke Parlevliet, melodie Margaretha de Jong
refrein, en vers 1: Zanggroep (vrouwen)
refrein: allen
vers 2: Zanggroep (mannen)
refrein, vers 3 en refrein2: allen

Psalm 12: onrecht en verlangen naar zuiverheid

Zingen: Lied 12b tekst en melodie Rikkert Zuiderveld
Gezongen door Zanggroep, wie wil zingt mee, vanaf vers 2 PIANO

Psalm 55a: verlangen naar een plaats waar het veilig is PIANO

Zingen: Lied 55a tekst Psalm 55:, melodie Willem Blonk
Zanggroep 1x, daarna Zanggroep 3x in canon
Daarna 1x allen

Stilte en PIANOSPEL

deel 2: Bevrijding

Lezing van Psalm 42 en 43, NBV21,
refrein steeds gesproken door ALLEN:
WAT BEN JE BEDROEFD, MIJN ZIEL,
EN ONRUSTIG IN MIJ.
VESTIG JE HOOP OP GOD,
EENS ZAL IK HEM WEER LOVEN,
MIJN GOD, DIE MIJ ZIET EN REDT.

Zingen: Lied 42b tekst Jan Beuving, melodie Erik Vlasblom
Vers 1, refrein en vers 2: Zanggroep PIANO
refrein, vers 3 en refrein 2: allen

Psalm 48: een psalm van veilig wonen

Zingen: Lied 48a ORGEL
tekst Anneke Meiners, bij Psalm 48, melodie Willeke Smits
Vers 1 en 2 Zanggroep,
vers 1 allen

Overdenking

Psalm 121: thuiskomen in de stad van God

Zingen: Lied 121c tekst Rikkert Zuiderveld, melodie uit Colombia
Vers 1: Zanggroep (vrouwen) PIANO
Vers 2: allen
Vers 3: Zanggroep (mannen)
Vers 4: allen

deel 3: Dankbaarheid

Psalm 111, ik wil de Eeuwige loven

Zingen: Lied 111b ORGEL
tekst Psalm 111:1.3-5, 9,10, NBV21, melodie Willeke Smits
refrein: Zanggroep, daarna allen
strofe 1: Zanggroep
refrein: allen
strofe 2: Zanggroep
Refrein: allen
strofe 3: Zanggroep
refrein: allen

Psalm 50: een offer van dank

Zingen: Lied 50a ORGEL
tekst Andries Govaart, melodie John Bell, Iona-community
refrein: Zanggroep, daarna allen
verzen: Zanggroep
refrein: allen
Wie wil zingt mee met de verzen vanaf vers 3.

Een offer van dank: collecte

Dankzegging en voorbede

Zingen : Lied 148a ORGEL
tekst Maria de Groot, bij Psalm 148, melodie John Bell
Vers 1 : Zanggroep
Vers 2 en 3 : allen
vers 3 : a capella door Zanggroep

Zegen
Als ‘amen’ op de zegen zingen we Lied 150a ORGEL
tekst Henry Baker, bij Psalm 150,
vertaling Gert Landman, melodie Hubert Parry
Vers 1: allen
vers 2: Zanggroep
Vers 3 en 4: allen

Leven met geloof in tijden van schepping en ontschepping 3

Scheppende God, we danken Je
dat we jouw Geest gehoord hebben
in de bladeren die opengaan
en in het stromen van het water.
We bidden voor de schepping
die alles wat leeft voedt en draagt.
Dat we alles om ons heen naar waarde schatten,
dat we die rijkdom niet bederven
of zo misvormen dat we er achter moeten komen
dat we het allemaal verwoest hebben.

– Kathy Galloway –Living faithfully in the time of creation, p 2
Wild Goose Publications. Als boek of PDF te bestellen via www.ionabooks.com .


Hebreeën 1:1: Vroeger sprak God op allerlei manieren tegen onze voorouders, via de profeten. BGT

Aarde God,
we zijn van aarde.
We eren de aarde als de woonplaats van levende wezens.
We prijzen de aarde om de schoonheid en biodiversiteit.
We erkennen een gedeelde verantwoordelijkheid om voor de aarde te zorgen,
de aarde te vernieuwen en opnieuw met leven te vullen.
Spreek tot ons door de aarde, nu en altijd weer.

(Gebaseerd op ‘Brief van de aarde‘, Rio 1992)

Graham McGeoch, Vitória, Brazilië

– Kathy Galloway –Living faithfully in the time of creation, p 32

God van de wolk,
God van de storm,
val binnen in onze verwarde harten
en in onze verwonde wereld
met de helende aanraking
van uw vernieuwing, uw genade.
En dat wij uw handen en voeten zijn,
die schoonheid en gerechtigheid
tevoorschijn laten komen
in deze gebroken wereld.
Amen.

John Mc Culloch

– Kathy Galloway –Living faithfully in the time of creation, p 38

Leven met geloof in tijden van schepping en ontschepping 2

Als Ik de boog in de wolken zie verschijnen, zal Ik denken aan het eeuwigdurende verbond tussen God en al wat op aarde leeft. Dit,’ zei God tegen Noach, ‘is het teken van het verbond dat Ik met alle levende wezens op aarde gesloten heb.’
Genesis 9:16,17

Laten we denken aan het teken van jouw belofte,
de verscheidenheid, zo diep genesteld in het weefsel van jouw schepping,
de kleuren van al onze levens, van onze creativiteit, van onze hoop op Jou.

Groen, de kleur van de aarde na de regen.
Laat groen voor ons een teken zijn van groei en nieuw leven.

Geel, de kleur van het rijpe graan.
Laat geel voor ons een teken zijn van overvloed, de kans om te delen.

Rood, de kleur van wilde bessen.
Laat rood voor ons de kleur zijn van lijden en van moed.

Oranje, de kleur van pompoen, van duindoorn, van vruchtensap.
Laat oranje voor ons een teken zijn van vreugde, van genade.

Blauw, de kleur van de hemel boven ons en de zee om ons heen.
Laat blauw voor ons een teken zijn van kracht en van vrede.

Indigo, de kleur van maarts viooltje en maagdenpalm.
Laat indigo voor ons een teken zijn van zorgzaamheid en aandacht.

Violet, de kleur van de nacht vlak voordat het morgen wordt.
Laat violet voor ons een teken zijn van ons verlangen, van onze hoop op Christus.

– Kathy Galloway – Living faithfully in the time of creation, p 121.
Wild Goose Publications. Als boek of PDF te bestellen via www.ionabooks.com .

Living faithfully in the time of creation, zo heet de uitgave die Kathy Calloway & Katharine Preston verzorgden ter gelegenheid van Climate Conference 2021, Glasgow. Schrijvers uit vier werelddelen delen hierin hun gedachten, hun waarnemingen, hun gebeden, hun boosheid – en tekenen van hoop en geloof en geduld. In komende weken zal ik daaruit delen via dit blog, als aanloop naar de week van de duurzaamheid.

De oorspronkelijke titel verwijst naar de ‘time of creation’, in de moderne liturgische kalender een periode in de herfst waarin over ‘schepping’ wordt gesproken. Ik gaf er een eigen toevoeging bij. Het woord ‘schepping’ klinkt jammer genoeg te vaak romantisch, ‘kijk eens wat mooi’. Er is ook ‘ontschepping’, aarde die gesteriliseerd wordt, levenloos gemaakt, grote gebieden in de wereld die te nat of te heet worden om nog het leven te herbergen dat er hiervoor op voorkwam. Na ontschepping volgt, hopelijk, herschepping. Niet alleen als een nieuwe kans voor een gebroken hart, maar ook als nieuwe grond van leven.

Wild Goose Publications. Als boek of PDF te bestellen via www.ionabooks.com .

God van heel de schepping
en van alles wat geschapen is,
vandaag bidden we voor wie vrede schept,
voor wie gerechtigheid najaagt,
voor de mensen van goede wil die zo veel riskeren,
voor wie staan op scheidingslijnen en daar de verbinding nastreven.
We bidden voor wie geliefden verloren aan het geweld.
We zoeken naar veiligheid, menswaardigheid voor allen.
We bidden om de moed samen door te gaan en verder te komen,
om een wereld vol recht, vol vrede, met ruimte voor ieder.
Liefhebbende God, zo bidden we:

God van de hele schepping,
we danken Je voor onderlinge afspraken die het klimaat willen behoeden.
We noemen de akkoorden van Parijs 2015, en Glasgow 2021.
We bidden voor wie die waar willen maken.
Dat hun inspanningen vrucht zullen dragen.
Liefhebbende God, zo bidden we:

God van de hele schepping,
we denken aan hen die zo ver afstaan van macht en invloed.
We bidden
voor wie kwetsbaar zijn voor overstroming en droogte, voor wind en weer,
voor wie kwetsbaar zijn voor de macht van marktprijzen en economie,
voor wie roepen om hulp in tijden van wanhoop.
Liefhebbende God, zo bidden we:

Dat we allen geïnspireerd zijn door het Woord dat alles nieuw maakt,
om woorden te spreken die waar zijn,
die echt zijn,
die waarde verlenen en aandacht geven,
woorden van vrede,
woorden van leven,
in de naam van het Woord dat mens is geworden,
een mens van vlees en bloed.
Amen.
– Kathy Galloway –Living faithfully in the time of creation, p 122, 123

Daar gaat ze, Ruth, vreemdeling, vluchteling.
Daar gaat ze, zoals Jozef ver van huis, verschoppeling, verloren broer.
Daar gaat ze, zoals Tamar, vrouw waar mannen bang van werden.
Daar gaat ze, Ruth.
Zoals haar kleinzoon, David, op de vlucht voor de man die hij wilde helpen.
Daar gaat ze, Ruth, zoals ooit, veel later, achterkleinzoon Jezus.
Wie kent haar, wie kent hem, hun hart, hun liefde,
hun pijn, hun nood?
Waar is de plaats waar ze hun hoofd kunnen neerleggen,
waar de stoel waar ze de nacht mogen doorbrengen?
Daar gaan ze, vluchtelingen? Of zijn ze vleugelingen, omgeven door de vleugels van de Eeuwige?
Zou Zij hen gezien hebben, en opnieuw geboren laten worden?
(t. Roel Bosch)

Aan het slot van de overdenking, woorden bij Ruth 3:
Zes maten gerst, de laatste moet nog komen.
Een man, een vrouw, de nacht,
de tederheid, de zorg,
ook: de voorzichtigheid.
Met op de achtergrond de grote regelaar,
de schoonmoeder, de verre bloedverwant,
de vrouw die mensen samenbindt,
die ziet en weet hoe je het lot een handje helpt.
De gerst gaat in de doek.
Kon die nog meer niet houden?
Was dit wat hij nog missen kon, na deze oogst?
Of is het wachten op de zevende,
die avond dat in huis de vrouw het licht ontsteekt?
(t. Roel Bosch, uit De Eerste Dag)

Gebed:
Trouwe God
Wij bidden u samen met Naomi, die haar land verliet om brood te vinden en terugkeerde om haar toekomst.
Wees met de mensen die op de vlucht zijn voor de rampen die hun leven bedreigen. Leid hen naar een veilige plek waar zij kunnen schuilen en op adem kunnen komen. Breng hen met mensen samen die hun deuren en harten openen.
En schenk hun kracht, om in de toekomst te blijven geloven ondanks alle tegenslagen en verliezen, die zij lijden. Daarom bidden en zingen wij:

Keer U om naar ons toe. Keer ons toe naar elkaar

Liefdevolle God
Wij bidden u samen met Ruth, die haar medemens niet in de steek liet en een nieuw thuis vond in de vreemde.
Wees met de mensen die zich ontheemd voelen in een wereld die niet meer de hunne lijkt. Leer hun vertrouwen op U die dezelfde blijft tot in eeuwigheid. Verbind hen met naasten die hen liefdevol vasthouden in dit leven.
En geef hun hoop, die op zoek gaat naar nieuwe wegen en veilige paden naar de toekomst die u ons wilt schenken in tijd en eeuwigheid. Daarom bidden en zingen wij:

Keer U om naar ons toe. Keer ons toe naar elkaar

Heilige God
Wij bidden u samen met Boaz, die zich liet raken door de nood van zijn naaste en die een metgezel vond waarmee hij zijn leven kon delen.
Wees met de mensen met macht en invloed, dat zijn hun mogelijkheden gebruiken om goed te doen. Open hun ogen voor wat anderen te kort komen en laat hen ontdekken wat zij zelf ontberen. Laat de wil onder ons aanwezig te zijn, om het een met het andere te verbinden.
En laat u kennen onder ons als de God die ons met elkaar verbindt en voor wie ieder leven heilig is. Breng ons samen in uw naam. Daarom bidden en zingen wij:

Keer U om naar ons toe. Keer ons toe naar elkaar
(t. Stefan Bernard)

Bewerkte inleiding, op de Inspiratiemiddag,
14 mei 2022 Nicolaikerk Utrecht

Voor wie er niet bij kon zijn, of het nog eens wil nalezen, hier een weergave van mijn verhaal bij de presentatie van Psalmen anders.

– 1. Vanuit Calvijn en Luther
–
– Vooraf: 100c, Juich luid voor God en speel en zing

– Psalm 100, op z’n Geneefs, een melodie die ruim 4 eeuwen meegaat, die klinkt als een klok, een inhoud die open en gastvrij is, een van de toppers uit de collectie van Calvijn. Een vorm die doet wat Calvijn zo graag wilde: de psalmen in de mond van de gemeente leggen. De psalmen: geen boek voor theologen en schriftgeleerden, voor een kerkelijk koor, voor de monialen in het klooster, maar voor de kinderen in het weeshuis. Die mochten ze aan de gemeente aanleren. Zo ook deze vorm, uit Psalmen anders: ga er maar aan staan. Kinderen, maar niet alleen zij, kunnen er op in beweging komen. Of tada zingen, als lezen nog niet lukt.
– Die wil van Calvijn: de psalmen voor iedereen, liep stuk op de praktijk. In 470 jaar psalmberijming staan 15 psalmen bovenaan, 35 worden ook wel gezongen, 100 zijn vrijwel onbekend.
– Is het de inhoud? Psalmen vol woede, boosheid, ongeloof, verlatenheid bieden geen lichte thema’s, 58, 109,
– omgekeerd, sommige zijn wel erg simpel van tekst, licht en probleemloos, geen ellende of verlossing te bekennen. 15, 131.
– Ligt dat aan de muziek? Soms wel, dan past het Franse muzikaal idioom niet goed op de Nederlandse taal. Psalm 23! De melodie van renaissancemuziek komt ver van ons af te staan.
– Is dat de tekst? die prachtige dichterlijke tekst uit de jaren 1950 drijft steeds verder van onze taal weg. Hoe dan ook, in Liedboek 2013 komen 90 psalmen alleen in de Geneefse vorm voor, en ze zijn meestal onbekend.
– Voor Luther waren de psalmen minstens zo belangrijk. Van zeven kernpsalmen verzorgde hij een Duitse tekst. Anders dan Calvijn: niet vers voor vers, maar hij gaf een nieuwe vorm aan het oude. Een vaste burcht, 46, incl. die regel over ‘delf vrouw en kinderen ’t graf’. 130, Uit angst en nood, Aus tiefer Not, met die bijzondere tekstuitbeelding in de muziek. Psalmlied, kan je het noemen.
– De psalmen kunnen van ons wegdrijven, maar komen dan ook weer via omwegen terug. De oeremoties, dat waar je niet over spreekt, blijken onuitstaanbaar dichtbij te blijven. Kan zingen dan toch helpen? Willem Barnard, zijn leven lang met de psalmen bezig, noemde het eerste van vier boekjes over de psalmen ‘Tegen David aan praten’. Veel van wat u in Psalmen anders vindt heeft daar wat van weg. Er zijn letterlijke berijmingen, dan vindt u ook de versnummers die berijmd zijn terug; maar ook psalmliederen, ook gesprekken, stem en tegenstem. Neem 93, De psalm van de zee, de mooie zee, de angstaanjagende zee – een oude psalm kan nieuwe vragen dichtbij brengen.
– 93b Uw kracht als de machtigste golf
–
– 2. Vanuit de bronnen
– Je kunt ook van de andere kant beginnen: dat oude Hebreeuwse boek, met poëzie in een stijl die niet lijkt op de onze, uit een tijd waarin taal en muziek anders werkten, geen boekdrukkunst, laat staan beamers. Hoe zouden ze toen geklonken hebben? Met een priesterkoor die de grote lappen zong, en een volk dat in een refrein of herhaling, sela, kon antwoorden?
– Of sommige als solotekst, zeg maar: spoken word?
– Of alleen maar met een snaarinstrument, in de binnenkamer, zoals dat er soms bij staat?
– We leven in boeiende tijden: er zijn zoveel vormen van tekst en muziek.
– Die Hebreeuwse brontaal en broncultuur daagt ons ook uit om af te stappen van een verplichting om er 150 strofeliederen van te maken.
– Het kan ook anders:
– tekst gesproken door een enkeling, respons door allen, zoals bij 123.
– Of zoals het in 134 heel duidelijk is: een stem en tegenstem van de pelgrims die de tempel verlaten, tegenover het priesterkoor.
– Met dat als gedachte hielden we als redactie juist de minder bekende psalmen tegen het licht.
– Déze invalshoek, deze gedachte, misschien alleen maar: dit vers verdient een vorm, vonden we dan. Welke tekstvrouw of man zou zich bij die insteek thuis voelen?
– Soms kwamen we dan bij een singer songwriter uit, 42,
– bij een spoken word artiest, 109,
– bij iemand die de pijn van een voor hem gesloten geloofsgemeenschap van binnen uit gevoeld had, 58.
– Wat er uitkwam is, misschien nog wel meer dan het liedboek, te breed voor één gemeente, één kerkelijke atmosfeer. In Nederland onderscheiden kenners acht mentality-groups, vooral uit twee daarvan lopen ook mensen in de meeste kerken rond. In onze liedcultuur mag het toch wel net iets meer zijn? Het Songfestival zullen we met deze collectie niet halen, maar hier of daar een knipoog daarnaar moet kunnen – zoals S10 met haar song knipoogt naar Psalm 130. Het psalmboek is toch niet beperkt tot één of twee groepen?
– Psalmen kunnen schokkend concreet zijn: emoties springen zo op. Mijn God, waarom blijft u slapen? Maar ook voor de lichamelijkheid is ruimte, de pijn in lichaam en ziel vindt direct woorden. Nieren en moederschoot, hart en buik, ze doen mee – maar vragen dan soms toch een vertaalslag naar een cultuur waarin nieren en hart vooral als medisch bekend zijn. In 16c kunt u daar een voorbeeld van tegenkomen.
– We gaven niet alleen nieuwe opdrachten. Een enkele keer kwamen we een tekst of lied tegen dat we zo een plaats konden geven. Die pijnlijke psalm 129, ‘o God, ze ploegden over mijn rug’, kwamen we tegen in een bundel herdichte psalmen van Sybren van der Zee. Cor de Jong schreef de melodie. Zij waren het…

3. Werkwijze, een paar kenmerken
Kenmerkend voor een psalmberijming is: voor je het weet heb je veel meer Nederlandse dan Hebreeuwse tekst. De psalm wordt een lange reeks verzen, waarvan sommige veel, de meeste nooit gezongen worden. Psalm 68, Geloofd zij God met diepst ontzag, prachtig en zo onmisbaar. Maar wat jammer dat de vrouwen uit deze psalm zelden of nooit bezongen worden, net zo min als de duiven.
In de laatste jaren is mede dankzij Tomas Halik de verborgenheid van God een thema dat aandacht krijgt. De wereldontwikkelingen nu maken dat thema alleen maar actueler. Wat jammer dat het in Psalm 89, met 18 strofen met lange regels, amper herkenbaar is.
Van deze en negen andere psalmen vroegen we dichters om een nieuwe Nederlandse tekst van een deel van het Hebreeuwse origineel op de Geneefse melodie.
Maar niet voor elke psalm is een nieuwe berijming voor de hand liggend. Een van de berijmers van toen was Willem Barnard. Hij kijkt terug op zijn Psalm 29. Mooi werk hoor, zegt hij. Maar ik zou het nu heel anders doen. Zeven keer klinkt in de bijbelse psalm de Stem van de Eeuwige. En het laatste woord is Vrede. Dát zou ik willen laten klinken; dat kan nooit als je het bij de strofevorm houdt. Zo kwamen we tot 29a.
Het psalmboek is heel zorgvuldig gecomponeerd. Soms stelt ons dat wel voor een raadsel. 42 en 43 is één psalm, met drie keer hetzelfde refrein, en met als midden Psalm 42:9. We vroegen een duo om daar een nieuwe vorm van te maken, een lied met refrein.
Psalm 120-122 is een doorgaande lijn, van vreemdeling-zijn in het vijandig land van Kedar, via de tocht door de bergen, naar de stad Jeruzalem. Het werd één lied.
Psalm 111 en 112 vormen een duet, twee keer een alfabetpsalm, 111 over God en wie hij is, 112 als een spiegel over de mens van God. Op de melodie van de Geneefse 111 is het nu één lied geworden.
De 150 psalmen zijn in 5 boeken verdeeld. Elk van die boeken eindigt met een lofprijzing. Die van het vierde boek, met 106, is behoorlijk uitgebreid: u kunt hem op Youtube al horen en zien.
Het einde van het psalmboek is spectaculair: in vijf psalmen, 146-150, wordt God geloofd, elke keer met een ander thema centraal. Zo wordt het een ongeremd halleluja, waaraan we als redactie samen John L Bell, de zangmeester van de Iona-community, een vorm gaven. Het vormt het slot van het psalmboek: 150d.