Bij de voorbereiding van een cursus ‘Liturgie tussen verwarring en verstarring’, in het kader van Hoger Onderwijs voor Ouderen van de Universiteit Maastricht, realiseerde ik me hoezeer diverse mensen een andere kijk kunnen hebben op wat ‘liturgie’ is. Om het bespreekbaar te maken in een groep met mensen uit heel verschillende kerkelijke tradities gebruikte ik een schets van twaalf modellen, van binnenuit beschreven, elk geworteld in een bepaalde kerkelijke of vrij-kerkelijke traditie. Met minder dan twaalf lukte het me niet. Wellicht is het ook voor hen voor wie de wekelijkse liturgie vanzelf spreekt goed om zich te realiseren met welke vorm, of vaak ook mengvorm, ze zelf werken.
1. gedachtenis
Het vieren van het Pascha is gedachtenis van de uittocht uit Egypte. Ieder jaar opnieuw hoor je de woorden weer: maar de Heer heeft ons uitgeleid met uitgestrekte arm. Hij heeft ons uitgeleid. Niet mijn voorgeslacht, nee, in de liturgie ben ik zelf een slaaf die bevrijd wordt. Dat is gedachtenis, liturgie: niet een braaf herdenken bij een standbeeld, maar meegenomen worden in de gang van Gods kind, Israel, en dus ook in de gang van Gods zoon, Jezus.
2. verkondiging
Op mijzelf zou ik er nooit opkomen. Woorden over zonde en schuld, genade en vergeving; over een weg ten leven. Het moet me aangezegd worden, en niet alleen mij, maar ons, die schare van mensen die als onheiligen heilig genoemd worden. Het woord moet daarom klinken, week na week, en me uit mijn eigen doodse dalen leiden naar de groene vallei van Gods gaven. Dat woord, de Heilige Schrift, is zo eindeloos veelkleurig, daar kan de kerk nooit genoeg van krijgen. Maar je moet het wel willen hóren!
3. delen in het geheimenis
De liturgie leidt ergens naartoe, naar het hoogtepunt: de communio, de verbondenheid met de levende Heer. ‘Gedenken wij het mysterie van het geloof’, dat concentreert zich op dat moment. Wat vooraf gaat is de opmaat, wel heel belangrijk, maar het moet niet alle aandacht naar zich toetrekken. Woorden, liederen, zijn tijdgebonden, de een is muzikaler dan de ander, de een kan beter luisteren dan de ander. Maar als Christus zichzelf wil delen vallen die verschillen weg.
4. het toneel is in de hemel
Liturgie begint bij de ruimte. De kerk is als het ware al een stukje hemel op aarde. Om je heen verwijzen de ikonen naar de voorlopers, de voorgangers, de heiligen, de profeten. Geen stoelen en banken, je komt er niet voor je gemak, maar omdat je reikhalst naar de hemel. Soms maakt een mens daar even iets van mee; achter de ikonenwand is het nog het meest dichtbij, daar wordt de dopeling rondgedragen, daar mogen de priesters en diakens komen. Even weg van de aarde en alle zonde en lelijkheid.
5. time-out
Láát ons nu even. Liturgie, als je wilt noem je het zo, liturgie is op adem kunnen komen. Niets moet, er is licht en muziek, er zijn goede woorden, maar zonder de stilte worden ze waardeloos. Liturgie is een goddelijke kans om een stap opzij van de weg te zetten, stil te staan en te beseffen dat de werkelijke waarde van het leven niet schuilt in doen en werken, maar in ontvangen en zijn.
6. samenkomst van de gemeente
De samenleving is een mierenhoop, iedereen loopt alle kanten op. Wat is het mooi om een uur per week met wat mensen dezelfde kant op te kijken. Iedereen brengt zo wat in, misschien geloven we ook allemaal wel heel anders, of zelfs helemaal niet. Die samenkomst van gelovigen is een levend teken van ‘God’ onder de mensen. De liturgie is daar de uitdrukking en viering van.
7. leerhuis
De Bijbel is een boek apart. Met Mozes is het begonnen, met de eerste vijf boeken van de Bijbel, en dat is en blijft altijd de kern. Die moet je spellen, zoals in de sjoel bij de Joden, woord voor woord, en bij alles kan je weer zeventig wegen vinden om verder te zoeken. Spellen moet je de bijbel, samen, er over durven praten, ruzie maken, je kwaad maken, want het gaat wel ergens over, het gaat over hoe te leven op de aarde waar de mens terecht kwam, toen hij uit de tuin verjaagd was.
8. ‘ik kom hier om te mijnen’
Liturgie? Dat woord ken ik niet. De samenkomst van de gemeente is de gelegenheid waarbij het woord geopend wordt. Mag het zo zijn, dan kan een woord, een regel uit een psalm, een gebed mijn hart treffen. Mensenwerk is dat niet. Het is werk van de goddelijke genade, dat ons overal kan ten deel vallen, maar waarvoor in de kerk in het bijzonder de ruimte voor mag bestaan.
9. esthetisch evenement
David koos de beste zangers en musici, Salomo nam alleen eersteklas hout en steen voor zijn tempel, heel de bijbel getuigt van de zorg die God besteedt aan zijn werk. Je kunt het ook omdraaien: waar zorg wordt besteed aan muziek, aan de architectuur, kunst, goede poëtische taal, zorgvuldig vormgegeven drukwerk, daar komt de Godservaring dichterbij. De kerk is de eerste plaats ter wereld waar het zo zou moeten zijn, dat God zich vinden laat in wat mensen doen. Eerbied, kan je dat noemen, gehoorzaamheid, of simpelweg de wil om de Schepper niet belachelijk te maken.
10. Messiaans eskader
We kunnen het toch lezen, in het evangelie, hoe Jezus oproept om armen en verdrukten niet in de steek te laten? Heeft Jesaja het er al niet over: ‘Dit is de ware eredienst, opkomen voor weduwen en wezen in hun verdrukking!’ Als mensen die bij Jezus Messias horen vinden dat ze bij elkaar moeten komen, dan niet om naar zichzelf te gaan zitten kijken, maar om op te staan en elkaar te motiveren de taak van het evangelie op zich te nemen.
11. Rituelen delen
Zolang de mensheid bestaat, zoeken mensen naar rituelen om de machten van het leven te kunnen ‘vatten’: gebaren en daden bij geboorte, volwassen worden, sterven, wisseling van seizoenen, oorlog en geweld, liefde… Wat is de liturgie een prachtige manier om daar op onze manier mee om te gaan: doop, vormsel, huwelijk, delen van het brood, bewieroking, muziek, goede woorden noemen, rituelen in overvloed!
12. Praise
Zo groot is God, zo klein de mens, zo mooi is het dat we met elkaar verbonden zijn door zijn Zoon. Wat kunnen we beter doen dan die verbondenheid uit te zingen? Psalmen genoeg, en alle liederen die later geschreven zijn, in zoveel talen. Zingen verenigt mensen, met zingen kan je andere talen gebruiken, Engels, Latijn, zodat mensen over de grenzen heen verbonden zijn.
eerder gepubliceerd in De Eerste Dag, zomer 2007
